مقدمه:

مهمترين دليل فراواني بيماران قلبي در ايران تغذيه نامناسب، كم‌تحركي و چاقي و استعمال دخانيات مي‌باشد. امروز مردم مي‌دانند كه نبايد سيگار بكشند غذاهاي پرچربي، پرنمك و شيرين بخورند و ورزش كردن را فراموش نكنند ولي به رغم اين تنها يك دهم آنها به اين هشدارها توجه مي‌كنند.ما تاكنون نتوانسته‌ايم انسانها را به مبارزه و مخالفت با اين رفتار ترغيب و تشويق كرده و پويايي در آن ايجاد كنيم اين موضوع بسيار مهمي است كه ما به انسانها بايستي بياموزيم كه چگونه با تغيير رفتار در زندگي روزمره مي‌توان با هزينه كم ولي منظم يك زندگي سالم داشت گرچه آموزش و ترغيب اين مسائل به انسانها مفيد است ولي كافي نيست بايستي بر بهبود ارائه خدمات دولتي و اجتماعي تاكيد كرد امروز در شهرها و خيابانها پر از وسايط نقليه شده و حركت آزاد مردم نيز تنگ‌تر شده و هوا هم آلوده‌تر شده است ديگر نمي‌توان از انسانها خواست با صرف هزينه گزاف در مكانهاي ويژه به ورزش بپردازند.

منبع این مقاله: قسمت آموزش و سلامت سایت وزارت بهداشت

فيزيوپاتولوژي قلب:

براي اينكه قلب را سالم نگه داريم و اهميت حفاظت قلب را از عوامل خطر بدانيم لازم است از فعاليت قلب و شرايطي كه قلب را سالم نگه مي‌دارد اطلاع پيدا كنيم و مكانيسم هايي كه باعث بيماري مي‌شود بشناسيم. بنابراين ناگزير هستيم كه به صورت خلاصه و اجمال اشاره‌اي به جايگاه قلب و ساختمان و فعاليت آن داشته باشيم و بعد به عوامل خطر بيماري هاي آن بپردازيم.

- قلب يك تلمبه عضلاني است كه در داخل قفسه سينه در جلو و متمايل به سمت چپ قرار دارد و در شبانه روز حدود 100000 بار ضربه مي‌زند براي اينكه اين كار نياز دارد كه شريان هاي كرونري قلب خون را به طور مناسب به قلب برسانند.

- قلب از نظر فيزيولوژيك به دو قسمت راست و چپ تقسيم مي‌شود سمت راست خون سياهرگي و بدون اكسيژن را حمل مي‌كند و سمت چپ قلب خون اكسيژن دار و سرخرگي را حمل مي‌كند.

- قلب از نظر ساختماني به چهار حفره تقسيم مي‌شود دو حفره در بالا و دوحفره در پايين (دهليزها و بطن‌ها) كه بطن چپ خون اكسيژن‌دار را به تمام نقاط بدن مي‌رساند و بطن راست خون بدون اكسيژن را جهت اكسيژن‌دار شدن به ريه‌ها حمل مي‌كند.

شريان‌هاي كرونري قلب:

اين شريان ها يا عروق رساننده خون به قلب از ابتداي بزرگترين سرخرگ بدن يعني آئورت سرچشمه مي‌گيرند حاوي اكسيژن فراوان براي قلب مي‌باشند. دو شريان كرونري چپ و راست خونرساني بافت قلب را انجام مي‌دهند.

اگر اين شريان‌ها دچار تنگي شوند به عضلات قلب خون و اكسيژن كافي نمي‌رسد در اين صورت شخص با اندك فعاليتي مثل از پله بالا رفتن دچار درد سينه و آنژين قلبي مي‌شود و قسمتي از قلب كه خون به آن نمي‌رسد از بين خواهد رفت يعني سكته قلبي رخ داده است.

آتروسكلروز:

اصلي‌ترين دليل بيماري قلبي عروقي آتروسكلروز است يك بيماري پيشرونده است و از دوران كودكي شروع مي‌شود. اين بيماري در اثر رسوب چربي، كلسترول، مواد ديگري مثل كلسيم، فيبرين و مواد حاصل از تخريب سلول‌ها در ديواره رگها بروز مي‌كند. به اين رسوبات آتروما يا پلاك گفته مي‌شود كه باعث انسداد عروق قلب مي‌شود و اين انسداد باعث عوارض حاد چون سكته مي‌شود. در يك بيمار كه سكته قلبي در اثر انسداد عروق ناشي از لخته يا ترومبوز ايجاد شده است اگر اين لخته 10 تا 5 دقيقه از بين نرود آن قسمت از قلب كه از اكسيژن محروم شده از بين خواهد رفت.

عوامل وسعت سكته قلبي:

1- اندازه شريان مسدود شده.

2- درگيري ساير شريانهاي كرونري قلب.

3- رگهاي اضافي تشكيل شده در منطقه آسيب ديده. (در تمرينهاي ورزشي منظم اين عروق قبلاً تشكيل مي‌شود)

در مراحل اوليه سكته قلبي، قلب ديگر مثل قلب سالم نمي‌تواند عمل تلمبه كردن خون را به تمام نقاط بدن انجام دهد در نتيجه باعث افت فشارخون، غش كردن، عرق سرد مي‌شود. مشكل ديگر در سكته قلبي بي‌نظمي در ريتم ضربان قلب است كه آريتمي قلبي گفته مي‌شود كه تهديدكننده حيات فرد است ممكن است منجر به ايست قلبي بشود به همين خاطر در 48 ساعت اوليه سكته قلبي بايستي بيماران در واحد مراقبت ويژه كرونري يا CCU بستري شوند. جاي سلول‌هاي از بين رفته قلبي بافت فيبروز تشكيل مي‌شود اين مرحله 8-6 هفته طول مي‌كشد كه اين بافت طبيعي نيست و قلب ضعيف‌تر از قلب سالم است. اگر قسمت بزرگي از عضله قلب دچار سكته قلبي شود و آسيب ببيند اندازه قلب بزرگتر شده و ديگر نمي‌تواند عمل تلمبه كردن خون را انجام دهد كه در اين حالت نارسايي قلبي ايجاد مي‌شود.

آمار مرگ و مير ناشي از بيماريهاي قلبي عروقي در جهان و ايران:

امروزه بيماري هاي غيرواگير از جمله بيماري هاي قلبي عروقي به علت امكانات و تكنولوژي هاي جديد و تغيير سبك و شيوه زندگي امروزي و روي آوردن به زندگي شهرنشيني و عادات نامناسب غذايي گسترش زيادي پيدا كرده‌اند. طبق گزارش سازمان جهاني بهداشت در سال 2002 مهمترين عوامل خطر ايجاد اين بيماري ها در تمام كشورها مربوط به عوامل زير مي‌باشند:

مصرف دخانيات، كلسترول بالا، افزايش وزن و چاقي، مصرف كم ميوه و سبزيجات، عدم فعاليت بدني مناسب، افزايش قند خون و مصرف داروهاي غيرمجاز.

طبق گزارش سازمان بهداشت جهاني در سال 2002 بيماريهاي قلبي عروقي، حوادث، سرطان ها مهمترين علل مرگ و مير در جهان مي‌باشند 2/29% از كل مرگ ها در سال 2002 مربوط به بيماري هاي قلبي عروقي است. در ابتداي قرن بيستم كل مرگ ومير به علت بيماري هاي قلبي عروقي 10% بوده و در انتهاي قرن بيستم موارد مرگ و مير ناشي از اين بيماريها به 25% رسيده است و پيش‌بيني مي‌شود كه تا سال 2025 به 65- 35% برسد. امروزه بيماري هاي قلبي عروقي عامل 45-25% از كل مرگ و مير در جهان هستند و اولين عامل مرگ و مير در جهان به علت بيماري هاي قلبي و عروقي است.

در يك تحقيق و بررسي صورت گرفته در 4 استان در سال 80 – 79 بيماري هاي قلبي عروقي مسئول 6/34% كل مرگ ها مي‌باشند.

طبق گزارش بررسي سيماي مرگ و مير در 23 استان كشور در سال 1382 روزانه 800 نفر به علت بيماري هاي قلبي عروقي فوت مي‌كنند و علل عمده مرگ و مير در كشور به ترتيب بيماري هاي قلبي عروقي، سوانح و حوادث، سرطان ها، بيماري هاي تنفسي و بيماري هاي هنگام تولد مي‌باشند.

بيماري هاي قلبي عروقي 46% موارد مرگ و مير را به خود اختصاص داده است. در يك مطالعه ديگر با عنوان طرح سلامت و بيماري در 24 استان كشور در سال 1378 صورت گرفته است سطح كلسترول در 41% مردان و 47% زنان 60-40 ساله بالا گزارش شده است. (200 mg و بالاتر). اين آمار نشان دهنده اين است كه شيوع عوامل خطر بيماري هاي قلبي عروقي و در نتيجه شيوع مرگ ومير ناشي از آنها در كشور بالاست و هزينه هنگفتي را به نظام بهداشتي درماني كشور تحميل مي‌كند، در صورتي كه بيماري هاي قلبي عروقي به سادگي قابل پيشگيري هستند.

عوامل خطرساز بيماريهاي قلبي:

1- عوامل خطر غيرقابل تغيير و تبديل و غيرقابل مداخله و همراه فرد هستند.مانند: سن، جنس، وجود سابقه خانوادگي بيماري قلبي عروقي.

2- عوامل خطر رفتاري و شيوه و نحوه زندگي.مانند: استعمال دخانيات، زندگي با تحرك كم و عدم وجود فعاليت بدني مناسب، رژيم غذايي ناسالم حاوي چربي اشباع شده و كلسترول زياد، نمك، مصرف كالري زياد و مصرف الكل.

3- عوامل خطر فيزيولوژيك كه از طريق روش‌هاي معاينه باليني و اندازه‌گيري آزمايشگاهي قابل تشخيص هستند.مانند: مثل افزايش فشارخون، چاقي، افزايش چربي‌هاي خون، ديابت.

عوامل خطر بيماري هاي قلبي عروقي كه غيرقابل تغييرند و قابل مداخله نيستند مورد نظر ما نيست و تأثير روي آنها نمي‌توانيم داشته باشيم بحث ما روي عوامل خطر، عوامل خطر قابل پيشگيري است كه مي‌توانيم پيشگيري كنيم و ذيلاً اشاره‌اي به اين عوامل خواهيم داشت.

سيگار كشيدن: سيگار مهمترين عامل مرگ زودرس در افراد 69-39 ساله در كشورهاي پيشرفته مي‌باشد. سيگار، مرگ و مير قلبي عروقي را تا 50 درصد افزايش مي‌دهد. به ازاء هر 10 عدد سيگار كشيده شده خطر مرگ بر اثر بيماري قلبي در مردان تا 18 درصد و در زنان تا 31 درصد بالا مي‌برد. در زناني كه سيگار مي‌كشند 6 برابر بيشتر به حمله قلبي دچار مي‌شوند و با افزايش تعداد روزانه افزايش پيدا مي‌كند. سيگار خطر سكته مغزي را بالا مي‌برد شانس سرطان ريه، دهان، كليه و مجاري ادرار و مثانه را بالا مي‌برد باعث بيماريهاي انسدادي ريه مثل برونشيت و آمفيزم مي‌شود. سيگاريها 24 برابر بيشتر از افراد غيرسيگاري در معرض ابتلا به بيماري هاي قلبي عروقي هستند سيگار يكي از مهمترين عامل مرگ ناشي از ايست قلبي است. استنشاق دود سيگار حتي براي افراد غيرسيگاري مضر است و خطر ابتلا به بيماري قلبي را در آنها بالا مي‌برد. دود تنباكو حاوي 4800ماده شيميايي است كه بيشتر آنها براي قلب و عروق مضر هستند و آنها را مستعد تنگي شريان ها مي‌كند. منواكسيد كربن جاي اكسيژن را مي‌گيرد و باعث افزايش فشارخون و فشار به قلب براي كار بيشتر مي‌شود.

كلسترول بالا: به عنوان يك عامل خطر مهم بيماري قلبي است كلسترول دو نوع است نوع خوب (HDL) و نوع بد (LDL).

به طور طبيعي بدن نياز به كلسترول دارد ولي كلسترول و چربي اضافي كه در خون گردش مي‌كند در جدار رگ هايي كه خون را براي قلب تامين مي‌كنند رسوب پيدا مي‌كند و در اثر اين رسوب جدار سرخرگ ها تنگ خواهد شد و در اثر تنگ شدن، خون و اكسيژن كافي به قلب نمي‌رسد با قطع شدن خون در قسمتي از قلب و كاهش اكسيژن قلب، سكته قلبي رخ خواهد داد. قسمت اعظم كلسترول LDL هست كه در جدار رگ رسوب پيدا مي‌كنند و هرچه مقدار اين نوع كلسترول بالا باشد خطر ابتلا به بيماري قلبي بيشتر است. قسمت كلسترول HDL باعث برداشت كلسترول از خون مي‌شود و از رسوب كلسترول LDL در جدار رگ جلوگيري مي‌كند.

مقادير كلسترول كل:

مقدار طبيعي: كمتر از 200 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر.

در مرز خطر: 239 – 200 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر.

بالا و در معرض خطر: 240 و بالاتر ميلي‌گرم در دسي‌ليتر.

مقدار كلسترول :LDL

طبيعي: كمتر از 100 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر.

حد بالا طبيعي: 129-100 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر.

در مرز خطر: 159- 130 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر.

بالا و در معرض خطر: 189-160 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر.

بسيار بالا و قطعاً در معرض خطر: 190 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر و بالاتر.

مقدار كلسترول HDL:

كمتر از 40 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر يك عامل خطر بزرگ براي بيماري قلبي است.

60 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر يا بالاتر مي‌تواند مانع سكته قلبي بشود.

تري گليسريد:

نوع ديگر چربي است كه در غذا و خون وجود دارد.

مقدار طبيعي: 150 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر.

در مرز خطر: 190 – 150 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر.

بالا و در معرض خطر بيماري قلبي: 200 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر و بالاتر.

تري گلسيريد در كبد توليد مي‌شود با مصرف كالري زياد و چربي زياد در بدن توليد مي‌شود براي كاهش آن رژيم غذايي كم چربي و با كلسترول محدود، كاهش وزن و فعاليت بدني توصيه مي‌شود.

فشارخون بالا:

يكي از عوامل خطر اصلي بروز بيماري هاي قلبي عروقي است. شايعترين عامل نارسايي قلبي و سكته مغزي است شايعترين علت نارسايي كليوي است. فشارخون بالا كار قلب را زياد مي‌كند و باعث فرسوده شدن و نارسايي كاركرد قلب و نارسايي قلب مي‌شود و خطر سكته قلبي و نارسايي قلب را بالا مي‌برد. فشارخون بالاي 140-90 فشارخون بالا تلقي مي‌شود. در آمريكا 25% مردان و 21% زنان داراي فشارخون بالا هستند در ايران براساس طرح سلامت و بيماري 14% افراد 69- 12 ساله داراي فشارخون بالا هستند.

اضافه وزن و چاقي:

افرادي كه چربي اضافه دارند بخصوص در ناحيه شكم براي ابتلا به بيماريهاي قلبي و عروقي و سكته‌ها مستعدترند چاقي كار قلب را زياد مي‌كند فشارخون را بالا مي‌برد. در چاقي ميزان كلسترول و تري گليسريد بالا مي‌رود و سطح كلسترول نوع خوب HDL كاهش مي‌يابد چاقي زمينه بروز ديابت را فراهم مي‌كند.

ديابت:

از عوامل خطر مهم است كه خطر ابتلا به بيماري قلبي را بالا مي‌برد. با اندازه‌گيري قند خون تشخيص داده مي‌شود و تحت درمان قرار مي‌گيرد.

عدم فعاليت بدني:

به عنوان يك عامل ابتلا به بيماري قلبي مي‌باشد فعاليت بدني مي‌تواند ميزان كلسترول بد را كاهش و كلسترول خوب را افزايش دهد و مي‌تواند باعث كاهش وزن شود.

ارزيابي عوامل خطر بيماري هاي قلبي:

تا چه اندازه هركسي مي‌تواند در معرض بيماريهاي قلبي باشد طبيعي است هرچه عوامل خطر بيشتري در فرد وجود داشته باشد خطر ابتلا بالاتر است (مصرف سيگار، فشارخون بالا، HDL پايين، LDL بالا، چربي و كلسترول بالا، سابقه خانوادگي بيماري قلبي، سن بالاتر از 55 سال)

سندرم متابوليك:

بعضي از زنان تعدادي از عوامل خطر بيماري هاي قلبي دارند كه سندرم متابوليك ناميده مي‌شود كه با اضافه وزن، چاقي، عدم فعاليت فيزيكي مرتبط است و بدون توجه به سطح LDL اين سندرم خطر بيماري قلبي را بالا مي‌برد.

زنان با شرايط زير دچار سندرم متابوليك هستند:

- اندازه دو كمر بيشتر از 87.5 سانتي‌متر.

- تري‌گليسيريد 150 يا بيشتر در دسي‌ليتر.

- سطح HDL كمتر از 50 ميلي‌گرم در دسي‌ليتر.

- فشارخون 130/85 يا بيشتر.

- قند خون 110 يا بيشتر.

توصيه‌ها و پيشگيري از بيماريهاي قلبي عروقي:

ترك سيگار:

اگر كسي سيگار مي‌كشد كنار بگذارد خوشبختانه بعد از يكسال سيگار نكشيدن احتمال خطر به بيماري قلبي به شدت كم مي‌شود و ديگر مهم نيست چه مدت و چقدر سيگار مصرف داشته‌ايد هرچه زودتر سيگار ترك شود قلب سالمتر است.

ورزش منظم:

ورزش براي سلامت بدن لازم است ورزش با افزايش جريان خون قلب، تقويت انقباضات عضلاني و افزايش ميزان برون ده قلب با صرف نيروي كمتر مي‌تواند به پيشگيري از بيماري قلب كمك كند. علاوه بر اين فعاليت جسمي مي‌تواند به كنترل وزن كمك كرده احتمال پيشرفت ساير بيماري هاي فشارآورنده به قلب مانند افزايش فشارخون، كلسترول بالا، ديابت را كاهش دهد. ورزش مي‌تواند استرس را هم كه مي‌تواند خود عاملي در ايجاد بيماري قلبي باشد كم كند.

روزانه حداقل 60-30 دقيقه:

فعاليتهاي جسمي مثل كار در منزل، باغباني، بالا رفتن از پله‌ها، پياده‌روي هم مي‌تواند جزء فعاليتهاي ورزشي محسوب شود.

رژيم غذايي مناسب:

خوردن غذاهاي سرشار از ميوه و سبزيجات، حبوبات، لبنيات كم چرب مي‌تواند به حفاظت از قلب كمك كند لوبيا يك منبع پروتئيني كم چرب و ماهي هم يك منبع پروتئيني مي‌تواند خطر بيماري قلبي را كم كند. محدود كردن مصرف چربي ها اهميت فراوان دارد چربي هاي اشباع شده و ترانس مي‌توانند با افزايش كلسترول خون خطر بيماري هاي قلبي را زياد كنند چربي اشباع شده در رژيم غذاي افراد (از جمله گوشت، كره، شير پرچرب و روغن جامد) مي‌توانند نگران كننده‌ترين عامل خطر باشد. اسيد چرب امگا 3 نوعي چربي غير اشباع چند زنجيره‌اي است كه ممكن است خطر حمله قلبي را كاهش دهد و از ضربان نامنظم قلب و بالا رفتن فشارخون جلوگيري كند بعضي ماهي‌ها منابع خوبي از امگا 3 هستند امگا 3 در روغن سويا، روغن گردو در مقادير كمتر نيز وجود دارد.

كنترل وزن:

وزن در حد نامناسب نگه داشته شود اضافه وزن مي‌تواند منجر به شرايطي شود كه خطر بيماري هاي قلبي را زياد كند مثل بالا رفتن فشارخون، افزايش كلسترول و ديابت. اندازه وزن مناسب چقدر است يك راه اينست كه از شاخص توده بدني يا BMI استفاده شود كه از تقسيم وزن (كيلوگرم) بر مجذور قد بر (حسب متر) بدست مي‌آيد. اگر BMI بالاي 25 باشد يعني اضافه وزن داريد و احتمالاً چربي و فشارخون بالاست و احتمال بيماري قلبي و سكته قلبي بيشتر خواهد بود. روش ديگر اندازه‌گيري دور كمر است مرداني كه دور كمر آنها از 120 سانتي‌متر و زناني كه دور كمر آنها بيش از 105 سانتي‌متر باشد اضافه وزن دارند كاهش وزن حتي 10 درصد مي‌تواند فشارخون را كم كرده و سطح كلسترول خون و احتمال ديابت را كاهش مي‌دهد.

كنترل فشار خون بالا و كلسترول:

فشارخون بالا و كلسترول مي‌تواند به سيستم قلبي عروقي از جمله قلب آسيب برساند اما بدون آزمايش خون و اندازه‌گيري فشارخون اطلاع نداريم كه كلسترول و فشارخون بالا است يا نه بنابراين آزمايش غربالگري منظم (آزمايش پيش از ابتلا به بيماري) مي‌تواند ما را از اين شرايط آگاه كند. بيماري قلبي معمولاً قابل پيشگيري است پيروي از روش زندگي سالم خيلي پيچيده نيست و نياز به سخت‌گيري ندارد كافي است اين عادات را وارد زندگي كنيد.

با 5 اقدام زير در مدت 5 سال مي‌توان 50% مرگ ومير ناشي از بيماري قلبي را كاهش داد.

1- ترك دخانيات.

2- افزايش مصرف ميوه و سبزيجات و ماهي.

3- كاهش مصرف نمك و كنترل فشارخون.

4- داشتن فعاليت بدني مناسب.

5- كاهش مصرف چربي و كنترل وزن.